نسل‌های نرم‌افزارهای كتابخانه‌ای
نسل نرم‌افزار
كتابخانه در دهة 1960 طراحي شد. اين نسل از نرم‌افزارها به سير تحول طراحي نرم‌افزار
كتابخانه را به چند نسل تقسيم كرده‌اند: نخستين دليل استفاده از زبان‌هاي برنامه‌نويسي
كم انعطاف و نيز به دليل دانش ناچيز كتابداران در زمينة نرم‌افزار، از قابليت‌هاي
محدودي برخوردار بود. در واقع تلاش طراحان اين نرم‌افزارها تقليد ساده‌اي از نظام‌هاي
سنتي كتابخانه (مانند برگه‌دان و بايگاني‌هاي امانت) بود. اطلاعات موردنظر در يك
قالب غيراستاندارد و بسيار ساده (مثل فهرستبرگه يا برگة امانت كتاب)، شامل چند
فيلد محدود وارد و به ترتيب شمارة ركورد ذخيره مي‌شد. تعداد ناحيه‌هاي قابل جست‌وجو
كه در نهايت به صورت نمايه در فايل‌هاي جانبي ذخيره مي‌شد تنها شامل برخي عناصر
مهم مانند نام پديدآورندگان، عنوان‌ها، و موضوع‌ها بود. به همين دليل، جست‌وجو
تنها با استفاده از زبان كنترل شده و عبارت دقيق امكان‌پذير بود. اين امر دشوارهاي
يادي براي كاربران ايجاد مي‌كرد. در اين نسل از نرم‌افزارها، امكان مرور كردنفايل
به‌صورت الفبايي نام پديدآورندگان، عنوان‌ها، و موضوع‌ها وجود نداشت. محيط رابط
اين نرم‌افزارها به‌صورت منويي و مرحله به مرحله بود. نمايش اطلاعات نيز تنها به‌صورت
فهرستبرگه يا برچسب‌دار (منظور آن است كه نام هر جزء اطلاع كتابشناختي بر سر آن
نوشته مي‌شود. مثلاً: نويسنده، و جزآن) امكان‌پذير بود و كتابخانه قادر نبود در
شيوة نمايش تغييري ايجاد كند. نكتة قابل توجه در نسل اول نرم‌افزار كتابخانه آن
است كه هر بخش (مثلاً امانت، سفارشات، يا فهرستنويسي) به‌صورت جداگانه و مستقل
طراحي مي‌شد و مورد استفاده قرار مي‌گرفت. به‌عبارت ديگر، كاربر به اطلاعات همة
بخش‌ها دسترسي يكپارچه نداشت.
نسل دوم نرم‌افزارهاي كتابخانه در اواسط دهة 1980 و با تقليد از قابليت‌هاي نظام‌هاي بازيابي اطلاعات مانند ديالوگ* بي.آر.اس. و مدلاين (نظام‌هاي تجزيه و تحليل متون پزشكي*) در دسترس كتابداران قرار گرفت. در اين نرم‌افزارها، نيازهاي كاربران بيشتر مورد توجه قرار گرفت و امكانات قوي‌تري براي جست‌وجو به آنها افزوده شد. از جمله قابليت‌هاي جست‌وجوي اين نسل از نرم‌افزارها، مي‌توان به جست‌وجوهاي تركيبي با استفاده از عملگرهاي بولي (AND, OR, NOT) و عملگرهاي همجواري، كوتاه‌سازي واژه‌ها› و جست‌وجو براساس زبان غيركنترل شده مانند جست‌وجوي كليدواژه‌اي اشاره كرد. افزون بر قابليت‌هاي متنوع جست‌وجو، امكان نمايش ركوردها به دو صورت فهرستبرگه‌اي و برچسب‌دار و همراه با اطلاعاتي از فهرست مندرجات، خلاصة اثر، يادداشت‌ها، و مانند آنها نيز فراهم شد. به‌تدريج امكان مرتب‌سازي نتايج بازيابي، مثلاً براساس نام نويسنده، عنوان، و يا شمارة راهنما در اختيار كاربران قرار گرفت. محيط رابط نيز پيشرفته‌تر و شامل دو حالت منويي و دستوري شد. ويژگي تعامل براي محاورة كاربر با نظام و افزودن گزينة «راهنمايي و كمك» به كاربر نيز از مزاياي نرم‌افزار نسل دوم به‌شمار مي‌آيد. ايجاد يكپارچگي در نرم‌افزار به معناي برقراري ارتباط ميان بخش‌هاي مختلف آن، مانند بخش جست‌وجو در فهرست‌هاي همگاني دستيابي پيوسته (اُپك)* و بخش امانت و يا سفارشات، همچنين امكان ورود اطلاعات به‌صورت همزمان و توسط چند نفر از قابليت‌هاي ديگر اين نسل از نرم‌افزارهاي كتابخانه‌اي بود.
نسل سوم كه در اوايل دهة 1990 و با استفاده از زبان‌هاي قوي‌تر و كامل‌تر از قبيل دلفي، C++، J++، پرولوگ، و مانند آنها طراحي و توسعه يافت، باز هم امكانات و قابليت‌هاي بيشتري، نسبت به نسل‌هاي پيشين، در اختيار كاربران قرار داد. قابليت ذخيرة بيشتر، پردازش سريع‌تر، و جست‌وجو و بازيابي توانمندتر در اين نسل، نشان‌دهندة ساختار كامل‌تر و پيچيده‌تر بود. امكانات جديد جست‌وجو عبارت بود از: جست‌وجوي آزاد در متن ركوردها، امكان محدود كردن نتايج جست‌وجو براساس گزينه‌هاي موردنظر كاربر مانند تاريخ نشر، تعيين دامنه، زبان، و مكان منبع در كتابخانه. همچنين، اين امكان در اختيار كاربر قرار گرفت تا بتواند خطاهاي تايپي خود را هنگام جست‌وجو اصلاح كند
با توسعة فناوري رايانه، به‌ويژه توسعة سيستم عامل ويندوز با محيط گرافيكي براي رايانه‌هاي شخصي، طراحان نرم‌افزارهاي كتابخانه‌اي نيز از اواسط دهة 1990 محصولات خود را با رابط كاربر گرافيكي (جي. يو.آي.) عرضه كردند؛ بدين ترتيب، نسل چهارم نرم‌افزارهاي كتابخانه‌اي محيط ساده‌تر و كاربرپسندتري براي تعامل ميان كاربر و نظام برقرار كردند. استفاده از علايم تصويري و ماوس و نوار پيمايش، فهم و به‌كارگيري اين نرم‌افزارها را براي كاربران ساده كرده است.
قابليت‌هاي جست‌وجو نيز در نسل چهارم افزايش يافته است: جست‌وجوي فرامتني در شناسه‌هاي مهم (مانند نام پديدآورندگان، موضوع‌ها، فروست، و گاه شمارة راهنما) امكان افزايش دامنة جست‌وجو و بازيابي آثار مشابه را فراهم كرده است. به عبارت ديگر، با انتخاب هر شناسه‌اي كه به شكل پيوند فرامتني در ركورد مشخص شده است، ساير ركوردهاي مشابه، مثلاً ساير آثار همان پديدآورنده، ساير آثار داراي موضوع مشابه، و مانند آنها بازيابي مي‌شود. از ديگر قابليت‌هاي نرم‌افزارهاي نسل چهارم، امكان جست‌وجوي همزمان در چند پايگاه و يا فهرست متعلق به كتابخانه‌هاي مختلف است. به عبارت ديگر، به لحاظ فني اين امكان وجود دارد كه يك جست‌وجوي واحد در چندين پايگاه راه دور انجام شود و پاسخ‌ها همزمان دريافت، و نتايج روي صفحه ارائه شود. قابليت استفاده در محيط شبكه‌اي، امكان ايجاد خدمات امانت بين‌كتابخانه‌اي و تحويل مدرك نيز در اين نسل فراهم شده است.
نرم‌افزارهاي كتابخانه‌اي وب پايه. تقريباً پنج سال پس از ابداع و توسعة شبكة وب* (كه در 1993 صورت گرفت)، طراحان نرم‌افزارهاي كتابخانه‌اي تلاش كردند تا نرم‌افزارهايي طراحي كنند كه در محيط وب قابل استفاده باشد و هر كاربر بتواند به سادگي از هر كجاي جهان به فهرست كتابخانه دسترسي يابد . بدين منظور، استفاده از زبان‌هاي جديدتر از قبيل نت، اِي. اس. پي. پي.اچ.پي، وي.بي.نت سي.، و مانند آنها كه مبتني بر معماري مشتري- كارگزار بودند، به‌كارگيري استانداردها و پروتكل‌هاي شبكه را الزامي كرد. يكي از استانداردهاي مهم در محيط شبكه، استاندارد z39.50 است كه در بسياري از نرم‌افزارهاي كتابخانه‌اي تعبيه شده است. اين استاندارد، كاربر را قادر مي‌سازد كه از درون فهرست هر كتابخانه، فهرست كتابخانه‌هاي ديگر را كه در شبكة اينترنتي موجودند و استاندارد z39.50 را تعبيه كرده‌اند، جست‌وجو و مشاهده كند. به عبارت ديگر، استاندارد z39.50 يك پروتكل جستظوجو و بازيابي اطلاعات است كه امكان تبديل محيط رابط نرم‌افزار ساير كتابخانه‌هايي را كه از راه دور مورد جست‌وجو قرار مي‌گيرد به محيط رابط كتابخانه‌اي كه شخص در آن قرار دارد، فراهم مي‌سازد. اين ويژگي موجب سادگي فهم و سهولت استفاده از ساير فهرست‌ها در شبكه و همچنين امكان دسترسي همزمان به ده‌ها فهرست راه دور شده است.
مهم‌ترين ويژگي نرم‌افزارهاي مبتني بر وب آن است كه محيط رابط آنها كاملاً فرامتني است. بدين معني كه هر ركورد مي‌تواند تعدادي پيوند به ساير ركوردهاي مشابه داشته باشد و بدين ترتيب، ادامة گسترش و تعميق عمليات جست‌وجو و بازيابي را تسهيل كند، بدون آنكه كاربر مجبور باشد از صفحة نتايج بازيابي خارج شود و جست‌وجو را دوباره آغاز كند. كاربر مي‌تواند با انتخاب شناسه‌هاي فرامتني، چكيده و يا متن الكترونيكي اثر مربوط در همان پايگاه و يا ساير آثار مرتبط در اينترنت دسترسي يابد. از ويژگي‌هاي ديگر نرم‌افزار مبتني بر وب امكان ارسال نتايج بازيابي از طريق پست الكترونيكي براي ديگران است. اين قابليت مي‌تواند براي توسعة خدمات اشاعة اطلاعات از راه دور بسيار سودمند باشد.
منبع:
http://portal.nlai.ir/daka/Wiki Pages
منبع:
